نانو و علم نانو

عنوان :
نانو چیست ؟  فناوری و علوم نانو چگونه شکل گرفت ؟

--------------------------------------------------

نانوتکنولوژی مجموعه‌ای است از فناوری هایی که به صورت انفرادی یا با هم در جهت بکارگیری و یا درک بهتر علوم مورد استفاده قرار می‌گیرند.

متن :
نانو از نگاه لغوی ، کلمه نانو به معنای یک میلیاردم (9-10 ) است و در اصل از یک واژه یونانی به معنای کوتوله گرفته شده است. ]1
�

مقدمه
علم نانو (Nano - science) و فناوری متکی بر آن یا به اختصار ، فناوری نانو (Nano - technology) در کنار علوم و فناوریهای مرتبط با زیست شناسی و ژنتیک مولکولی ، علوم و فناوری اطلاعات ، مولفه های انقلاب سوم علمی - صنعتی عصر جدید را تشکیل می دهند.
 این انقلاب ادامه منطقی انقلابهای علمی اول و دوم است که منجر به پیدایش علوم و فناوریهای مقیاسهای ماکرو و میکرو گشتند. انقلاب سوم و بویژه مولفه های علوم و فناوری مقیاس نانو در آن برای اولین بار در تاریخ جوامع بشری امکان دستکاری و دخالت عمدی و اختیاری در خواص و سازماندهی ماده فیزیکی و اساسی ترین سطوح آن ، یعنی مقیاسهای زیر اتمی و مولکولی را فراهم خواهد آورد. 1-2� تاریخچه ی نانو در طول تاریخ بشر از زمان یونان باستان، مردم و به خصوص دانشمندان آن دوره بر این باور بودند که مواد را می توان آنقدر به اجزاء کوچک تقسیم کرد تا به ذراتی رسید که خردناشدنی هستند و این ذرات بنیان مواد را تشکیل می دهند، شاید بتوان دموکریتوس فیلسوف یونانی را پدر فناوری و علوم نانو دانست چرا که در حدود 400 سال قبل از میلاد مسیح او اولین کسی بود که واژة اتم را که به معنی تقسیم نشدنی در زبان یونانی است برای توصیف ذرات سازنده مواد به کار برد.

با تحقیقات و آزمایش های بسیار، دانشمندان تاکنون 108 نوع اتم و تعداد زیادی ایزوتوپ کشف کرده اند. آنها همچنین پی برده اند که اتم ها از ذرات کوچکتری مانند کوارک ها و لپتون ها تشکیل شده اند. با این حال این کشف ها در تاریخ پیدایش این فناوری پیچیده زیاد مهم نیست.
�نقطه شروع و توسعه اولیه فناوری نانو به طور دقیق مشخص نیست. شاید بتوان گفت که اولین نانوتکنولوژیست ها شیشه گران قرون وسطایی بوده اند که از قالب های قدیمی(Medieal forges) برای شکل دادن شیشه هایشان استفاده می کرده اند. البته این شیشه گران نمی دانستند که چرا با اضافه کردن طلا به شیشه رنگ آن تغییر می کند. در آن زمان برای ساخت شیشه های کلیساهای قرون وسطایی از ذرات نانومتری طلا استفاده می  شده است و با این کار شیشه های رنگی بسیار جذابی بدست می آمده است. این قبیل شیشه ها هم اکنون در بین شیشه های بسیار قدیمی یافت می شوند. رنگ به وجودآمده در این شیشه ها برپایه این حقیقت استوار است که مواد با ابعاد نانو دارای همان خواص مواد با ابعاد میکرو نمی باشند. در واقع یافتن مثالهایی برای استفاده از نانو ذرات فلزی چندان سخت نیست.
رنگدانه های تزیینی جام مشهور لیکرگوس در روم باستان ( قرن چهارم بعد از میلاد) نمونه ای از آنهاست. این جام هنوز در موزه بریتانیا قرار دارد و بسته به جهت نور تابیده به آن رنگ های متفاوتی دارد. نور انعکاس یافته از آن سبز است ولی اگر نوری از درون آن بتابد، به رنگ قرمز دیده می شود. آنالیز این شیشه حکایت از وجود مقادیر بسیار اندکی از بلورهای فلزی ریز700 (nm) دارد ، که حاوی نقره و طلا با نسبت مولی تقریبا 14 به 1 است حضور این نانوبلورها باعث رنگ ویژه جام لیکرگوس گشته است. �
در سال1959 ریچارد فاینمن مقاله ای را دربارة قابلیت های فناوری نانو در آینده منتشر ساخت. باوجود موقعیت هایی که توسط بسیاری تا آن زمان کسب شده بود، ریچارد. پی. فاینمن را به عنوان پایه گذار این علم می شناسند. فاینمن که بعدها جایزه نوبل را در فیزیک دریافت کرد درآن سال در یک مهمانی شام که توسط انجمن فیزیک آمریکا برگزار شده بود، سخنرانی کرد و ایده فناوری نانو را برای عموم مردم آشکار ساخت.
عنوان سخنرانی وی �فضای زیادی در سطوح پایین وجود دارد� بود. سخنرانی او شامل این مطلب بود که می توان تمام دایره المعارف بریتانیکا را بر روی یک سنجاق نگارش کرد.یعنی ابعاد آن به اندازه25000/1ابعاد واقعیش کوچک می شود. او همچنین از دوتایی کردن اتم ها برای کاهش ابعاد کامپیوترها سخن گفت (در آن زمان ابعاد کامپیوترها بسیار بزرگتر از ابعاد کنونی بودند اما او احتمال می داد که ابعاد آنها را بتوان حتی از ابعاد کامپیوترهای کنونی نیز کوچک تر کرد. او همچنین در آن سخنرانی توسعه بیشتر فناوری نانو را پیش بینی نمود.

نقش نانو ساختارها در فناوری نانو علم نانو ایجاد دانشهای بنیادی برای اعمال کنترل کامل بر ساختار و عملکرد ماده فیزیکی در مقاسهای اتمی و مولکولی را هدف خود برای اعمال کنترل کامل بر ساختار و عملکرد ماده فیزیکی در مقیاسهای اتمی و مولکولی را قرار داده است و فناوری نانو نوید می دهد که این دانشها در آینده ای نه چندان دور در قالب مهندسی در آیند. از طریق فناوری نانو خواهیم توانست با جایگذاری تک اتمها و تک مولکولها در کنار یکدیگر از پایین به بالا ساختارهای نوینی را که به نانو ساختارها (nano - structures) موسوم اند. و دارای خواص و عملکردهای کاملا نوین می باشند بوجود آوریم.
 با استفاده از این ساختارها دستگاهها ، ادوات و قطعات فوق ریزی که در مقیاسهای طولی و زمانی بسیار تقلیل یافته فعالیت می کنند، تولید نماییم. نانو ساختارها سنگ بنای فناوری نانو هستند. از نظر اندازه در فاصله بین ساختارهای مولکولی و ساختارهای میکرونی قرار دارند. از تعداد قابل شمارشی از اتمها تشکیل می شوند و نسبت سطح به حجم آنها بسیار بالاست. شکل جدیدی از ماده فیزیکی اند که برای درک خواص آنها بویژه خواص الکترونی و مقیاسی آنها باید به مفاهیم بسیار پیشرفته مکانیک کوانتومی دستگاههای بس ذره ای متوسل شد. از آنجایی که خواص مواد قویا به اندازه اجزا تشکیل دهنده آنها یا ریز دانه های آنها وابسته است. موادی که ریز دانه های آنها در مقیاس نانو طراحی می شوند از کیفیتهای نوینی برخورد دارند که در مواد معمولی موجود نیستند.
نانو ساختارها در همه زمینه ها به چشم می خورند. چه در دستگاههای زنده و چه غیر زنده. وجود نانو ساختارهای زیستی از قبیل آنزیمها ، گواه بر این واقعیت است که طبیعت خود بهترین شکل فناوری مقیاس نانو را بوجود آورده است. علوم سنتی یعنی فیزیک ، شیمی ، ریاضیات ، ژنتیک ، علم مواد ، مهندسی پزشکی ، که در مقیاسهای ماکرو و میکرو حوزه های فعالیت مجزا و مستقلی هستند، در مقیاس نانو به سمت اصول ، ساختارها و ابزارهای واحدی گرایش می یابند. انواع رویکردهای نانو تکنولوژِی
در نتیجه ، علوم فناوری نانو عمیقا میان رشته ای بوده و دستاوردهای بس شگرفی برای بشریت خواهند داشت و افقهای کاملا جدیدی را برای پیشرفت و بهروزی جوامع و مبارزه موثر با بیماریها و گرسنگی خواهند گشود. رسیدن به مقیاس نانو از طریق رویکرد از پایین به بالا یکی از گزینه های علم و فناوری نانو است. رویکرد دیگر در علم فناوری نانو ، رویکرد از بالا یه پایین ، یا بیرون کشیدن نانو ساختارها از درون ساختارهای بزرگتر است.
 این رویکرد به نام برنامه کوچک سازی (miniaturization program) مشهور گشته است و همراه با رویکرد اول ، بسترهای اساسی برای پیشرفت برنامه عظیم جهانی علوم فناوری نانو هستند. علوم فناوری نانو ، همراه با فناوری زیسی متکی بر ژنتیک مولکولی که در برنامه بزرگ ژنوم انسانی متجلی گشته است. و فناوری اطلاعات که با پیشرفت عظیم قدرت محاسباتی رایانه ها ، در شکل ابر رایانه ها سکوهای گرافیک محاسباتی و رایانه های فردی ، جهش وار به پیش می رود. مبانی علم و فناوری قرن بیست و یکم را تشکیل می دهند و سیمای پیشرفت جوامع بشری را تا حداقل پنجاه سال آینده ترسیم می کنند. فناوری نانو در آینده نه چندان دور
واقعیت این است که بشر در آستانه بزرگترین تحول و دگرگونی تاریخ خود قرار دارد و این تحول همه چیز را در همه عرصه های زندگی بشر ، بطور انقلابی دگرگون خواهد ساخت. فناوری نانو ، جهان را در آستانه بزرگترین انقلاب تاریخ قرار داده است. در سایه انقلاب فناوری نانو توانمندیهای تازه ای در تولید و کاربرد ابزار میکرو الکترونیک یکی پس از دیگری پدیدار خواهد شد. با استفاده از این فناوری ابزار و وسایل لازم با بهره گیری از روشهای ساخت مولکولی مشابه با آنچه در اندام انسانی روی می دهد تولید می شوند. پیامدهای فناوری نانو با توجه به این نکته که این فناوری می تواند در نقطه تلاقی دانش اطلاعات و دانش زیستی عمل نماید کاملا حیرت انگیز خواهد بود.
 رایانه های مولکولی با اجزا ارگانیک و زنده در تماس و ارتباط خواهند بود. انسانها در 25 سال آینده وسایل اطلاع رسانی شخص خود را در حالی با خود حمل خواهند کرد که آن را به نوعی پوشیده اند و نیروی لازم برای آن را از انرژی جنبشی ناشی از راه رفتن خود تامین می کنند. محط کار ما بطور مجازی و مطابق نیاز و سلیقه ما همه جا همراه خواهد بود و مردم همه دنیا با حجم زیادی از اطلاعات در هر زمان و مکان قابل دسترسی خواهند بود. هنگام سفر نیز خودروهای رایانه ای و هوشمند خود راننده در ارتباط شبکه ای با پایگاههای مرکزی بوده و دسترسی دائمی به آخرین اطلاعات مورد نیاز امکان پذیر خواهند نمود و قبل از رسیدن به خانه و لوازم منزل و محیط خانه را با برنامه ریزی و ارتباط با یکدیگر مطابق دلخواه ما آماده خواهند کرد.
در زمینه فناوری میکرو الکترومکانیکها (MEMS) ما به وسایلی دست پیدا خواهیم کرد که در آنها حسگرها و فرستنده ها و گیرنده ها در حداقل اندازه خود بوده و با چنین وسایلی زندگی ما به شدت متحول خواهد شد. به عنوان نمونه هنگام بیماری پزشکان همزمان با ما و یا حتی زودتر از ما از آن آگاه خواهند شد. در زمینه فناوری زیستی امکان همانند سازی انسان و سایر موجودات زنده گزینش جنسیت و حتی صفات خاص در نوزادان فراهم شده و امکان درمان بسیاری از بیماریهای حاد و مزمن حسی عصبی با فناوری کشت سلولی مقدور خواهد شد. نانو تکنولوژی در ایران
برای کشور در حال توسعه ایستایی نظیر کشور ما نیز گزینش استراتژی فرا صنعتی علاوه بر حیاتی و اجتناب ناپذیر بودن آن ، این حسن را نیز دارد که توجه جامعه را از مسائلی انحرافی و مشکلات کاذبی نظیر منازعه کهنه و نخ نما شده 250 ساله طرفداران سنتگرایی و مدرنیسم ، آن هم از نوع سطحی و عوامانه و کپی برداری شده اش که مربوط به مناسبات سپری شده سرمایه داری تا جز (نه تجاری) و صنعتی هستند.

به یک هدف مشترک سرنوشت ساز و حیاتی ملی معطوف خواهد کرد که می تواند و باید همه مردم را در داخل و خارج کشور حول یک محور مشترک گرد آورد و عزم ملی برای پیشرفت و توسعه پایدار را شکل دهد، زیرا در دنیای امروزی بویژه در کشور با سابقه ای مثل ایران با پشتوانه یک تمدن ده هزار ساله و با آن سوبق درخشان علمی هیچکس حداقل در حرف ، مخالف علم و فناوری و ترقی و پیشرفت نیست و یا جرات ابراز آن را ندارد. کمتر کشوری در جهان است که نیروی انسانی مستعد و شرایط و امکانات مناسب برای پیشرفت و توسعه را همانند کشور ما به یکجا داشته باشد. شاید با قرار دادن هدف شفاف و روشنی در برابر جامعه ، مردم انگیزه کافی برای جنبش و حرکت پیدا کند و اقتصاد بیمار مبتنی بر دلالی جای خود را به یک اقتصاد دانش  محور بدهد، مردمی که در پیدایش تمدن کشاورزی نقش برجسته ای داشتند و دستاوردهای آن را در سیاهترین دوره تاریخی غرب (قرون وسطی) در زیر سم ستوران قبایل وحشی مهاجم حفظ کردند و آنرا به تمدن صنعتی تحویل دادند. اینکه این شایستگی را دارند که در ایجاد و پی ریزی یک دوره تاریخی جدید نقش برجسته ای ایفا کنند و از مردم هوشمند ایران غیر از این نیز انتظار نمی رود و تنها در اینصورت است که می توان انتظار داشت. نه فقط در عرصه علم بلکه در همه جنبه های تمدن و فرهنگ همانند دوره میترائیسم تا قرنهای اول تمدن اسلامی که سراسر مناطق شناخته شده زمین از ژاپن و چین تا انگلستان و از زنگبار تا اسکاندیناوی از تمدن ما تاثیر پذیرفتند و این بار نیز به جای انفعال و تاثیر پذیری در سراسر جهان تاثیر گذار باشیم و مهر خود را بر پای تمدن فراصنعتی بکوبیم. چشم انداز علم نانو تکنولوژی
انقلاب جهانی تکونولوژی با تغییرات اجتماعی ، اقتصادی ، سیاسی و فردی در سراسر جهان همراه است. همچون انقلابهای کشاورزی و صنعتی در گذشته ، این انقلاب تکنولوژی نیز از پتانسیل دگرگون سازی کیفیت زندگی و طول عمر ، متحول سازی کار و صنعت ، تغییر و تبدیل ثروت ، جابجایی قدرت در سطح ملتها و در درون ملتها و افزایش تنش و تعارض برخوردار است. پیامدهای انقلاب یاد شده بر سلامی بشر شاید شگفت آورترین آنها باشد. چرا که خط شکنیهای علمی کیفیت و طول زندگی انسان را به مراتب بهتر خواهند کرد.
 بیوتکنولوژی نیز ما را قادر خواهد ساخت ارگانیزمهای زنده از جمله خودمان را شناسایی نموده ، چگونگی فعالیتشان را درک کنیم، آنها را دستکاری کرده ، بهبود بخشیده و تحت کنترل در آوریم. تکنولوژی اطلاعات امروزه بویژه در کشورهای توسعه یافته تحولات انقلابی برای زندگی ما به ارمغان آورده و خود عامل توان آفرین عمده ای برای سایر روندها به شمار می رود. تکنولوژی مواد ، تولید محصولات ، قطعات و سیستمهای ارزانتر ، هوشمندتر ، چند منظوره سازگار با محیط زیست ، ماندگارتر و سفارشی تر از مسیر خواهد ساخت.
 علاوه بر این مواد هوشمند ، ساخت و تولید چالاک و نانو تکنولوژی ، تولید وسایل را متحول ساخته و توانمندیهای آنها را بهبود بخشید. انقلاب تکنولوژی از حیث اثرات جهانی یکسان عمل نخواهد کرد و بسته به میزان استقبال از آن سرمایه گذاری و مسائل متعددی همچون بیواخلاق ، حریم خصوصی ، نابرابری اقتصادی ، تهاجم فرهنگی و واکنشهای اجتماعی تنشهای متفاوتی ایفا خواهد نمود. اما راه بازگشتی وجود ندارد، چون برخی جوامع فرصت را غنیمت شمرده ، از انقلاب یاد شده سود برده و محیط زندگی همه جوامع را دستخوش تغییر خواهد کرد. �
�
 برخی از رویدادهای مهم تاریخی در شکل گیری فناوری و علوم نانو:

تاریخ رویدادهای مهم در زمینه فناوری نانو :�������������
1857 مایکل فارادی محلول کلوئیدی طلا را کشف کرد.�����������������������
1905 تشریح رفتار محلول های کلوئیدی توسط آلبرت انیشتین����������������
1932 ایجاد لایه های اتمی به ضخامت یک مولکول توسط لنگمویر (Langmuir)
1959 فاینمن ایده " فضای زیاد در سطوح پایین " را برای کار با مواد در مقیاس نانو مطرح کرد.�
 1974 برای اولین بار واژه فناوری نانو توسط نوریو تانیگوچی بر زبانها جاری شد
1981 IBM دستگاهی اختراع کرد که به کمک آن می توان اتم ها را تک تک جا به جا کرد. ���
1985 کشف ساختار جدیدی از کربن C60���
�1990 شرکت IBM توانایی کنترل نحوه قرارگیری اتم ها را نمایش گذاشت.����
1991 کشف نانو لوله های کربنی������������������������������������
1993 تولید اولین نقاط کوانتومی با کیفیت بالا����� ������������������
1997 ساخت اولین نانو ترانزیستور�����������������������
2000 ساخت اولین موتور DNA ��������������������
2001 ساخت یک مدل آزمایشگاهی سلول سوخت با استفاده از نانو لوله������������
2002 شلوارهای ضدلک به بازار آمد���������������������������
2003 تولید نمونه های آزمایشگاهی نانوسلول های خورشیدی���������
2004 تحقیق و توسعه برای پیشرفت در عرصه فناوری نانو ادامه دارد.]2[ � �1-3� فناوری نانو فناوری نانو واژه ای است کلی که به تمام فناوری های پیشرفته در عرصه کار با مقیاس نانو اطلاق می شود. معمولاً منظور از مقیاس نانوابعادی در حدود 1 تا 100نانو متر می باشد (1نانومتر یک میلیاردیم متر است)��www.migna.ir اولین جرقه فناوری نانو (البته در آن زمان هنوز به این نام شناخته نشده بود) در سال 1959 زده شد. در این سال ریچارد فاینمن طی یک سخنرانی با عنوان �فضای زیادی در سطوح پایین وجود دارد� ایده فناوری نانو را مطرح ساخت. وی این نظریه را ارائه داد که در آینده ای نزدیک می توانیم مولکول ها و اتم ها را به صورت مستقیم دستکاری کنیم.
واژه فناوری نانو اولین بار توسط نوریوتاینگوچی استاد دانشگاه علوم توکیو در سال 1974 بر زبانها جاری شد. او این واژه را برای توصیف ساخت مواد (وسایل) دقیقی که تلورانس ابعادی آنها در حد نانومتر می باشد، به کار برد.
در سال 1986 این واژه توسط کی اریک درکسلر در کتابی تحت عنوان : �موتور آفرینش: آغاز دوران فناوری نانو� بازآفرینی و تعریف مجدد شد.
وی این واژه را به شکل عمیق تری در رساله دکترای خود مورد بررسی قرار داده و بعدها آنرا در کتابی تحت عنوان �نانوسیستم ها ماشین های مولکولی چگونگی ساخت و محاسبات آنها� توسعه داد. تفاوت اصلی فناوری نانو با فناوری های دیگر در مقیاس مواد و ساختارهایی است که در این فناوری مورد استفاده قرار می گیرند. البته تنها کوچک بودن اندازه مد نظر نیست؛ بلکه زمانی که اندازه مواد دراین مقیاس قرار می گیرد، خصوصیات ذاتی آنها از جمله رنگ، استحکام، مقاومت خوردگی و ... تغییر می یابد.
 در حقیقت اگر بخواهیم تفاوت این فناوری را با فناوری های دیگر به صورت قابل ارزیابی بیان نماییم، می توانیم وجود "عناصر پایه" را به عنوان یک معیار ذکر کنیم. عناصر پایه در حقیقت همان عناصر نانومقیاسی هستند که خواص آنها در حالت نانومقیاس با خواص شان در مقیاس بزرگتر فرق می کند. ]3[ � 1-4 نانو تکنولوژی نانوتکنولوژی مجموعه ای است از فناوری هایی که به صورت انفرادی یا با هم در جهت بکارگیری و یا درک بهتر علوم مورد استفاده قرار می گیرند.]4[ �نانو تکنولوژی= علوم طبیعت > فیزیک > فیزیک نوین > مکانیک کوانتومی
مهندسی و فن آوری
علوم طبیعت > شیمی > شیمی آلی > شیمی پلیمر فناوری نانو ، چنانکه از نام آن برمی آید با اجسامی به ابعاد نانومتر سروکار دارد. فناوری نانو در سه سطح قابل بررسی است: مواد ، ابزارها و سیستمها. در حال حاضر در سطح مواد ، پیشرفتهای بیشتری نسبت به دو سطح دیگر حاصل شده است. موادی را که در فناوری نانو بکار می روند، نانو ذره نیز می نامند. برای آنکه تصوری از ریزی نانو ذره ها داشته باشیم بهتر است آن را با ابعاد سلول مقایسه کنیم.
 اندازه متوسط سلول یوکاریوتی 10 میکرومتر است. اندازه متوسط یک پروتئین 5 نانومتر است که با ابعاد ریزترین جسم ساخت بشر قابل مقایسه است. بنابراین می توان با بکارگیری نانو ذره ها نوعی مامور مخفی به درون سلول فرستاد و به کمک آن از بعضی رازهای نهفته در سلول پرده برداری کرد. این ذرات آنقدر ریزند که تداخل عمده ای در کار سلول بوجود نمی آورند. پیشرفت در زمینه نانو فناوری نیازمند درک وقایع زیستی در سطح نانوهاست. از میان خواص فیزیکی وابسته به اندازه ذرات نانو ، خواص نوری (Optical) و مغناطیسی این ذرات ، بیشترین کاربردهای زیستی را دارند.

استفاده از فناوری نانو در علوم زیستی به تولد گرایش جدیدی از این فناوری منجر شده است یعنی نانوبیوتکنولوژی. کاربردهای نانو ذره ها در زیست شناسی و پزشکی عبارتند از: نشانگرهای زیستی فلورسنت ، ترابری دارو و ژن ، تشخیص زیستی پاتوژنها ، تشخیص پروتئینها ، جستجو در ساختار DNA ، مهندسی بافت ، تخریب تومور از طریق گرمادهی به آن و بهبود تباین (کنتراست). �
1-5� تقسیم بندی نانو مواد 1-5-1 نانو مواد صفر بعدی � در تعاریف متداول ، برای نقطه ، بعدی در نظر نمی گیرند؛زیرا طول و پهنا و ضخامت ندارد.در مورد یک نانو ماده نیز در صورتی که بتوان آن را درون مکعب گفته شده قرار داد و نوع که تمام ابعاد ماده اندازه ی کمتر از 100 نانو متر داشته باشد،آن را نانو ماده صفر بعدی
می نامیم.این نانو مواد به شکل های مختلفی همچون کروی،خوشه ای نامنظم و کپسولی وجود دارند.از نانو مواد صفر بعدی می توان فولرن ها ، نانوپودرها ، درخت سان ها و نانو نقاط کوانتومی را نام برد.]5[
1-5-1-1� فولرن  فولرن یکی از دگرشکل های مصنوعی عنصر کربن است.که از گرما دادن به گرافیت ساخته می شود. به جهت شباهت شکل آن به توپ فوتبال، به آن باکی بال (BuckyBall) نیز می گویند. فولرن خود انواع گوناگون و متعددی دارد و می تواند به صورت کره، بیضی گون، یا استوانه باشد. �کروتو� و �کرل� را به عنوان کاشفان فولرن می شناسند. در سال ۱۹۹۰ ولفگانک �و دانوالد هافمن �و همکارانش توصیفی از نخستین روش عملیC60 ارائه دادند. واژهٔ فولرن از نام �باکمینستر فولر� که طراح گنبدهای ژئودزیک بود گرفته شده است.] 6و7[
�� 1-5-1-2 نانو پودر پودر ها ذرات ریزی هستند که از خُرد کردن قطعات جامد و بزرگ، یا ته نشین شدن ذرات جامدِ معلق در محلول ها به دست می آیند. بنابراین، نانوپودرها را میتوان مجموعه ی از ذرات دانست که اندازه ی آنها کمتر از 100 نانومتر است. (اگر یک متر را یک میلیارد قسمت کنیم، به یک نانومتر میرسیم. طبق تعریف، ساختار نانومتری ساختاری است که اندازه ی آن کمتر از 100 نانومتر باشد.)]5[
�1-5-1-3 درخت سان ها درخت سان ها مولکول هایی بزرگ و پیچیده اند، که ساختار شیمیایی کاملاً تعریف شد ه ای دارند. از نقطه نظر شیمی، درخت سان ها ماکرومولکول های نسبتاً کامل و یکنواختی (هم اندازه و هم شکل) هستند که دارای معماری سه بعدی منظم و به شدت شاخه شاخه می باشند. آنها از سه بخش اصلی هسته، شاخه ها و گروه های انتهایی تشکیل شده اند.
 درخت سان ها در یک روال تکراری از مراحل واکنشی به دست می آیند و هربار تکرار، منجر به تولید درخت سان  نسل بعدی می شود. خلق درخت سان ها با استفاده از واکنش های شیمیایی به دقت طراحی شده، یکی از بهترین مثال ها برای سنتز سلسله  مراتبی کنترل شده - راهکاری برای خلق �پایین به بالا� سیستم های پیچیده به شمار می رود. در هر لایه جدید، �نسل� جدیدی پدید می آید و تعداد مکان های فعال (موسوم به گروه های انتهایی) دو برابر می شود. وزن مولکولی درخت سان  نیز تقریباً دو برابر می شود. یکی از جذاب ترین جنبه های فناوری های مبتنی بر درخت سان ها این است که می توان به راحتی و به دقت اندازه، ترکیب و فعالیت شیمیایی آن ها را کنترل کرد.]8[ �
� �1-5-1-4� نانو نقاط کوانتومی  نقاط کوانتومی، به خاطر کوچک بودنشان، دستة منحصربه فردی از نیمه رساناها به شمار می روند. پهنای آنها، بین 2 تا 10 نانومتر، یعنی معادل کنار هم قرار گرفتن 10 تا 50 اتم است. در این ابعاد کوچک، مواد رفتار متفاوتی دارند و این رفتار متفاوت قابلیت های بی سابقه ای در کاربردهای علمی و فنی به نقاط کوانتومی می بخشد. ]9[ �
 �� 1-5-1-5� نانو ذرات � یک نانوذره ،ذره ای است که ابعاد آن در حدود0 ۱ تا ۱۰۰ نانومتر باشد. نانوذرات علاوه  بر نوع فلزی، عایقها و نیمه هادی ها، نانوذرات ترکیبی نظیر ساختارهای هسته  لایه را نیز در بر می گیرند. همچنین نانوکره ها، نانومیله ها، و نانوفنجان ها تنها اشکالی از نانو ذرات در نظر گرفته می شوند. ]10[ �
 1-5-2 نانو مواد یک بعدی � برخی از اجسامی که در اطراف ماقرار دارند همچون یک خط راست یا خمیده هستند.این مواد در یک بعد،اندازه ای بیشتر از دو بعد دیگر دارند.ابعاد برخی از نانومواد نیز به گونه ای است که تنها در یک راستا اندازه ای بزرگ تر از اندازه ضلع مکعب گفته شده (100 نانو متر ) دارند.این نانو مواد را با عنوان نانومواد یک بعدی می شناسیم. می توان از نانو مواد یک بعدی نانو سیم ها ، نانو لوله ها را نام برد. ]5[ � 1-5-2-1 نانو سیم  نانوسیم نانوساختاری با قطری در مقیاس نانومتر )۹-۱۰ متر) است.
 همچنین می توان نانوسیم ها را به عنوان ساختارهایی با ضخامت یا قطری در اندازهٔ ده ها نانومتر یا کم تر، و طولی نامشخص تعریف کرد. اثرات مکانیک کوانتومی، در این مقیاس ها اهمیت می یابد - و همین منجر به ابداع واژهٔ سیم کوانتومی شده است.� انواع بسیار مختلفی از نانوسیم ها وجود دارند، شامل فلزی (مثل نیکل، پلاتین، طلا)، نیمه رسانا (مثل سیلیسیم، ایندیوم فسفاید، نیترید گالیوم و ...)، و نارسانا (مثل سیلیس، تیتانیا).
نانوسیم های مولکولی از واحدهای مولکولی تکرارشوندهٔ آلی (مثل دی ان ای( یا معدنی (مثل( Mo6S9-xIx تشکیل شده اند. 1-5-2-2 نانو لوله  نانو لوله ها از کنار هم قرار گرفتن اتم ها در یک ساختار استوانه ای شکل تو خالی پدید می آیند. این ساختارها می توانند از کنار هم قرار گرفتن اتم های یک نوع عنصر و گاهی نیز چند نوع عنصر تشکیل شوند؛مانند نانولوله های کربن .نانو لوله ها خواص منحصر به فردی دارند و از نظر رفتار الکتریکی ،فیزیکی،شیمیایی،نوری و مکانیکی بسیار متفاوت از دیگر مواد هستند و کاربردهای بالقوی بسیاری برای آنها در نظر گرفته شده است. ]5[ � 1-5-3� نانو مواد دو بعدی �� گروهی از نانو مواد مانند صفحاتی گسترده با ضخامت حدود چند نانو متر هستند و در دو راستا اندازه های بزرگتر از 100 نانومتر دارند که آنها را در دسته نانو مواد دو بعدی قرار می دهیم . نانو روکش ها و نانولایه ها و صفحات گرافن در این دسته قرار دارند. ]5[ � 1-5-3-1 نانو روکش ها پوششی با ضخامت نانو متری یا پوششی که از مواد نانومتری در آن استفاده شود . نانو روکش به مادهای گفته میشود که در مقیاس نانو ساخته شده و به عنوان روکش، پوشاننده یا محافظ برای دیگر مواد به کار می رود. �
زمینه هایی که از نانو روکش ها استفاده میشود: الکترونیک ، مواد غذایی ، وسایل نقلیه و غیره.]5[ www.migna.ir � 1-5-3-2 صفحات گرافن صفحات گرافن (با ضخانتی به اندازه قطر یک اتم کربن و کمتر از 1 نانو متر) نیز که به تازگی تولید شده اند ، نوعی دیگر از نانو مواد دوبعدی هستند.البته صفحات گرافن قبل از این نیز شناخته شده بودند و می دانستیم که گرافیت (کربن) از کنار هم قرار گرفتن صفحات گرافن تشکیل شده است.اما تولید تک صفحات گرافن به تازگی و در سال 2007 صورت گرفته است.
اتم های کربن در این ساختار با پیوند بسیار محکم کوالانسی به یکدیگر چسبیده اند.از این رو ، این ماده استحکام بسیار بالایی دارد.]11[ � 1-5-4 نانو مواد سه بعدی  دسته ای دیگر از مواد وجود دارند که در هر سه بعد اندازه هایی بیش از 100 نانو متر دارند این نانو مواد در هر سه راستا بزرگ تر از ابعاد مکعب گفته شده هستند.از نانو مواد سه بعدی می توان نانو کامپوزیت� و مواد نانو حفره ای را نام برد. ]5[ �
 1-5-4-1 نانو کامپوزیت������
 مواد نانوکامپوزیتی به آن دسته از موادی اطلاق می شود که فاز تقویت کننده آن دارای ابعادی در مقیاس یک تا صد نانومتر باشد که شامل نانوکامپوزیت های پلیمرـ سرامیک، پلیمرـفلز، سرامیک ـفلز و سرامیک ـ سرامیک هستند.
تقویت کننده نانومتری به دلیل داشتن ابعاد بسیار کوچک و سطح بسیار بالا در مقایسه با تقویت کننده های معمولی در سطح بارگذاری کمتر باعث بهبود خواص مورد نظر شده و جایگزین خوبی برای کامپوزیت های معمولی هستند؛ چراکه کارآیی بهتر و وزن کمتری  دارند. محصولات تهیه شده از نانوکامپوزیت های پلیمری قابلیت استفاده در صنایع شیمیایی، خودروسازی، ساختمان، نظامی، پزشکی، لوازم خانگی، ورزشی، کشاورزی و الکترونیکی را داشته و استفاده از آن ها در این صنایع، کاهش مصرف سوخت و انرژی، افزایش مقاومت و ایمنی در برابر زلزله و آتش سوزی، افزایش عمر سازه ها، کاهش خسارات ناشی از زمان نگهداری مواد غذایی و محصولات کشاورزی ،  کاهش خسارات ناشی از خوردگی و به طور خلاصه، استفاده بهینه از منابع موجود را می تواند به همراه داشته باشد .]12-15[ �

 1-5-4-2 نانو حفره ها �������
مواد نانوحفره ای ساختارهای متخلخلی هستند که اندازه حفرات آنها کمتر از 100 نانومتر می با شد. این ترکیبات درمنابع طبیعی و سیستم های بیولوژیکی به فراوانی یافت می شوند. اندازه و نظم حفرات کنترل کننده خواص مواد نانوحفره ای است . در سال های اخیرسعی شده است تا با کنترل و دقت بالا مواد نانوحفره ای با اندازه حفرات مشخص تولید شود . مواد نانوحفره ای به دودسته عمده مواد نانوحفره ای توده ای و غشاهای نانوحفره ای تقسیم می شوند �1- مواد نانوحفره ای توده ای: با افزایش سطح این مواد خواص کاتالیستی ، جذب و جذب سطحی بهبود می یابد . زئولیت ها یک نوع ماده ی نانوحفره ای توده ای به حساب می آیند. سطح این مواد در حدود صدها متر مربع بر گرم است .2- غشاهای نانوحفره ای: یکی از کاربردهای این مواد استفاده از آنها به عنوان غربال های مولکولی است. کنترل حفرات این ترکیبات یکی از چالشهایی است که کارایی این مواد را تعیین می کند.
 راه های زیادی برای ساخت مواد نانوحفره ای وجود دارد؛ در یکی از روش ها به طور انتخابی موادی را از یک جامد استخراج کرده، که در اثر آن حفراتی در ابعاد نانو ایجاد می گردد، در روش دیگر مخلوطی از پلیمر ها را با حرارت دادن جامد نانوحفره ای تبدیل می کنند، در این فرایند یکی از پلیمرها تجزیه شده و خارج می شود]16[ � 1-6 نانو ذرات نقره� نانو سیلور یا همان نانو ذرات نقره ، یکی از پر کاربرد ترین ذرات در حوزه نانو پس از نانو لوله های کربن است، که هر روزه بر کاربرد آن در دنیای نانو افزوده می شود.�
�نانوذرات نقره عمدتاً، به دلیل خواص فیزیکی و شیمیایی ویژه ای که از خود نشان می دهند در مصارف الکترونیکی، نوری، دارویی و بهداشتی و کاتالیتیکی کاربرد فراوان دارند.
یکی از دلایل کاربرد گسترده این ذرات ، به دلیل خاصیت آنتی باکتریال این ذرات است و در واقع نانوذرات �نقره برای عوامل بیماری زا یک سم تلقی می شوند و  برای بدن انسان، غذاها و بافت ها بی ضررند. این در حالی است که نقره به خودی خود فاقد و یا خیلی کمتر این خاصیت است. این خاصیت دوگانه ذرات نانو در مقایسه با ذرات ماکروی نقره به دلیل اثر افزایش سطح در نتیجه افزایش واکنش پذیری ماده و پیروی ماده از فیزیک و شیمی کوانتم در حالت نانو است. �
�نقره در ابعاد بزرگتر، فلزی با خاصیت واکنش دهی کم می باشد، ولی زمانی که به ابعاد کوچک در حد نانومتر تبدیل می شود خاصیت میکروب کشی آن بیش از 99 درصد افزایش می یابد، به حدی که می توان از آن جهت بهبود جراحات و عفونت ها استفاده کرد.
نقره در ابعاد نانو بر متابولیسم، تنفس و تولید مثل میکروارگانیسم اثر می گذارد. تاکنون بیش از 650 نوع باکتری شناخته شده را از بین برده است. �هر چند این فناوری به تازگی مورد توجه زیادی قرار گرفته و رونق بسیاری پیدا کرده ، اما از آن در طب قدیم استفاده می شده بدون آنکه دلیل تاثیر آن شناخته شود و حتی در جنگ برای کنترل عفونت زخم سربازان از سکه های نقره استفاده می شده است . �دانشمندان مکانیسم های متفاوتی را برای تبیین اثرگذاری نقره بر میکروب ها یافته اند. به دلیل همین تعداد مکانیسم ها است که میکروب ها نمی توانند نسبت به نقره سازگار شوند و یا مقاومت پیدا کنند.امروزه به مدد فناوری نانو ساخت ذرات نقره در ابعاد نانو میسر گشته است ذرات نانو نقره به ما این امکان را می دهند که با کمترین غلظت خاصیت ضد میکروبی بسیار قوی را از فلز نقره شاهد باشیم.در میان مکانیسم های متعددی که از فلز نانو نقره شناخته شده است ، دو مکانیسم بصورت بارز در نظر گرفته می شود که به شرح زیر است.]4[ �

 �1-6-1 خصوصیات نانو ذرات نقره
�1-تاثیر بسیار زیاد
 2-تاثیر سریع
 3- غیر سمی
 4-غیر محرک برای بدن
5- غیر حساسیت زا
6- قابلیت تحمل شرایط مختلف (پایداری زیاد)
7- آب دوست بودن
 8- سازگاری با محیط زیست
9- مقاوم در برابر حرارت 10-عدم ایجاد و افزایش مقاومت و سازگاری در میکروارگانیسم.]4[ �� 1-6-2 دو مکانیسم عمده نانو نقره ها
 1- مکانیسم کاتالیستی : تولید اکسیژن فعال توسط نقره، این مکانیسم بیشتر درمورد کامپوزیت های نانو نقره ای صدق می کند که روی پایه های نیمه هادی مانند TiO2 یا SiO2 قرار گرفته می شود. در این وضعیت ذره مانند یک پیل الکتروشیمیایی عمل می کند و با اکسید کردن اتم اکسیژن، یون اکسیژن و با هیدرولیزکردن آب، یون OH- را تولید می کند که هر دو از بنیان های فعال و از قوی ترین عاملین ضد میکربی نیز می باشند.www.migna.ir 2- مکانیسم یونی: دگرگون ساختن میکروارگانیسم به وسیله تبدیل پیوند های SH ــ به SAg ــ� �دراین مکانیسم ذرات نانونقره فلزی به مرور زمان یونهای نقره از خود ساطع می کنند. این یون ها طی واکنش جانشینی، باندهایSH- �را در جداره میکروارگانیسم به باندهای -SAgتبدیل می کنند، که نتیجه ای واکنش تلف شدن میکروارگانیسم است .]4[ � 1-6-3 سنتز نانو ذرات نقره 1-6-3-1 سنتز نانو ذرات نقره توسط احیاکننده های شیمیایی رایج ترین روش سنت نانو ذرات نقره احیای شیمیایی محلول نمک های نقره توسط عوامل احیاکننده نظیر NABH4 ،سیترات و آسکوربات است.]4[ � �� � �������������������������������
 تصویر TEM نقره سنتز شده با روش احیای شیمیایی 1-6-3-2 سنتز نوری نانو ذرات نقره از روش سنتز نوری ،اغلب برای نشاندن یون نقره بر روی ماده ای دیگر و ایجاد کامپوزیت استفاده می شود. با این روش ، بیشتر تاثیر نقره بر روی خواص کامپوزیت تهیه شده مطالعه می شود.]4[ �� �
تصویر TEM نقره سنتز شده با روش سنتز نوری 1-6-3-3 سنتز اکسید نقره روش جالبی که آقایان دیوید و چمانوف به کار بردند ، احیای نقره از اکسید نقره توسط دمش گاز هیدروژن است. از مزایای این روش قابلیت صنعتی شدن و همین طور قدرت بالای کنترل اندازه ذرات به هر مقدار دلخواه می باشد. �
 1-6-3-4 سنتز نقره به روش تولن در سالهای اخیر استفاده از روش تولن برای سنتز نانو ذرات نقره به خاطر ک مرحله ای بودن و همین طور قابلیت کنترل اندازه ذرات افزایش یافته است.اساس روش تولن احیای محلول آمونیاکی نمک نقره توسط گلوکز است . روش تولن ،قادر به تهیه فیلمی از نانوذرات نقره با برد 50 تا 200 نانومتر و هیدروسل هایی با ذرات 20تا0 نانومتر می باشد.
� 1-6-4 کاربرد نانو ذرات نقره�
1-در ظروف غذا برای افزایش طول عمر مواد داخل آن
 2-در جورابهای ضدبو �
3-در تجهیزات پزشکی
4-برای دستمال های تمیز کننده و ... . .]
4 تجهیزات 2-4-1 میکروسکوپ الکترونی روبشیSEM� �����
در میکروسکوپ الکترونی روبشی (SEM) مانند میکروسکوپ الکترونی عبوری (TEM)، یک پرتو الکترونی به نمونه می تابد. منبع الکترونی (تفنگ الکترونی) معمولاً از نوع انتشار ترمویونیکی فیلامان یا رشته تنگستنی است اما استفاده از منابع گسیل میدان برای قدرت تفکیک بالاتر، افزایش یافته است.
 منبع الکترونی (تفنگ الکترونی) معمولاً از نوع انتشار ترمویونیکی فیلامان یا رشته تنگستنی است اما استفاده از منابع گسیل میدان برای قدرت تفکیک بالاتر، افزایش یافته است معمولاً الکترون ها بینKeV1-30 شتاب داده می شوند. سپس دو یا سه عدسی متمرکزکننده پرتو الکترونی را کوچک می کنند، تا حدی که در موقع برخورد با نمونه قطر آن حدوداً بین� �10- 2 نانومتر است. �
 �2-4-1-1 استفاده  های عمومی
  1- تصویرگرفتن از سطوح در بزرگنمایی 10 تا 100،000 برابر با قدرت تفکیک در حد 3 تا 100 نانومتر (بسته به نمونه)�������������������������2- در صورت تجهیز به آشکارساز back Scattered میکروسکوپ ها قادر به انجام امور زیر خواهند بود:
 a) مشاهده مرزدانه، در نمونه های حکاکی  نشده،
 b) مشاهده حوزه ها (domains) در مواد فرومغناطیس،
 c) ارزیابی جهت کریستالوگرافی دانه ها با قطرهایی به کوچکی 2 تا 10 میکرومتر،
 d) تصویرنمودن فاز دوم روی سطوح حکاکی نشده (در صورتی که متوسط عدد اتمی فاز دوم، متفاوت از زمینه باشد.) با اصلاح مناسب میکروسکوپ می توان از آن برای کنترل کیفیت و بررسی عیوب قطعات نیمه هادی استفاده نمود. ]16[
 2-4-2 دستگاه اسپکتوفوتومتر UV-VIS� ����
از دستگاه اسپکتروفتومتر uv   vis برای انجام تجزیه های کیفی و کمی یک یا چند گونه خاص �در �یک مخلوط و همچنین برای تعیین نقطه هم ارزی تیتراسیونها و اندازه گیری ثابت های تعادل واکنش ها بکار می رود . یکی از خصوصیات سیالات است که میزان مقاومت آنها در مقابل جاری شدن می باشد. ]17[

�� 2-5-2 دستگاه XRD� �� �� �ناحیه پرتو x در طیف الکترومغاطیس در محدوده بین پرتو  �و پرتو فرابنفش قرار دارد.با استفاده از این ناحیه طیفی می توان اطلاعاتی در خصوص ساختار,جنس ماده و نیز تعیین مقادیر عناصر به دست آورد.از این رو روش های پرتوx در شیمی تجزیه کاربرد زیادی دارد.[18] �����
 اگر یک دسته الکترون سریع و پر انرژی به یک هدف فلزی در یک لوله تخلیه برخورد کند,الکترون ها در این برخورد سرعت خود را از دست داده و قسمتی از انرژی جنبشی آنها به پرتو x تبدیل می گردد.�رتو حاصل که به صورت یک طیف پیوسته ظاهر می شود دارای حداقل طول موج و یا حداکثر فرکانس است که به حداکثر انرژی الکترون ها وابسته بوده و از رابطه زیر پیروی می کند: که در آن V ولتاژ سرعت دهنده در طول لوله,e بار الکترون,h �ثابت پلانک,v فرکانس و C سرعت نور است.طول موج ماگزیمم در طیف پیوسته 5/1 برابر طول موج مینیمم است و طول موج ها بر حسب Ao هستند . [19]www.migna.ir 2-5-2-1

تولیدخطوط طیفی پرتو X : �������
 با افزایش پتانسیل می توان انرژی الکترون ها را به حدی رساند که قادر باشد یک الکترون را از تراز انرزی k اتم هدف خارج کند.در نتیجه الکترون تراز L جای خالی این الکترون را پر می کند و یک فوتون پرتو X �خارج می گردد.بدین ترتیب طیف پیوسته پرتو X شامل یک خط طیفی یا خط ویژه عنصر مربوطه خواهد بود که آن را Ka می نامند.انرژی این خط ویژه توسط معادله زیر تعیین می گردد:� EKa =EL - EK ������ سایر جهش های الکترونی از تراز بالاتر,مانند جهش M به K,موجب پیدایش خط طیفی دیگری مانند K  می شود.[20] �
 �2-5-2-2 پراش پرتو X : ��������
 با روش پراش پرتو X طول موج های مختلف را می توان جدا ساخته و اندازه گیری نمود.چون طول موجهای پرتو X با فواصل بین اتم ها در موارد بلوری برابر است,بنابراین مواد بلوری برای پرتو X می توانند نقش توری پراش را ایفا کنند.در شکل زیر بخشی ازتابش پرتو X به سطح بلور توسط اتم های اولین لایه پخش شده است و قسمت دیگر آن توسط لایه دوم پخش شده است و قسمت دیگر آن توسط لایه دوم �خش می گردد و الی آخر. � شکل پراش پرتو Xتوسط یک بلور طبق رابطه براگ پدیده بازتابش و پخش تداخل سازنده طول موج ها به شرح زیر بیان می شود: �� �����
 رابطه اصلی براگ گویای این مطلب است که تقویت پرتو بازتابش شده از دو سطح مختلف بلورها زمانی حاصل می شود که اختلاف دو مسیر برای دو تابش نورانی برابر مضرب کاملی از طول موج باشد.[21] 2-5-2-3 روش های پراش پرتو X
�


 �
گردآوری از : زینب نصرالهی - سایت میگنا��� www.migna.ir

منابع : �
1- مقدمه ای بر نانو فناوری؛رامین رحمانی اهرنجانی ، علی قربان پورآرانی ، مریم شکروی ؛نشر کتاب دانشگاهی ؛1388
2- سایت آفرینش WWW.AFARINESH-DAILY.COM
3-� سایت انجمن علمی فیزیک دانشگاه شهید باهنر کرمان WWW.PHYSICKS.BLOGFA.COM
4- سایت باشگاه دانش آموزی نانو WWW.NANOCLUB.COM
5- نانو از نو ؛اسماعیل کلانتری ، امیر دارستانی فراهانی ،عباس مرادی ؛ باشگاه دانش آموزی نانو با همکاری انتشارات آتنا ؛ پاییز 1388
6- سنتز خواص مکانیکی و کاربردهای نانو لوله های کربنی ؛ دکتر انوشیروان فرشیدیان فر ، مهندس حمید دلیر ، مهندس سارا شایان ؛ انتشارات فردوسی ( مشهد ) ؛1387
7- درآمدی بر نانو فناوری خشک ؛ گروه علمی دانشجویی نانو فناوری دانشگاه کاشان ؛ نشر آراسته ؛ چاپ اول ؛ پاییز 1384
8- مقاله ی در آمدی بر درخت سان ها ؛ تیم ها رپرکریستینا رومن ،پاول ها هالیستر ( نویسندگان) ؛ مرتضی مغربی ( مترجم )
9- مقاله ی نقاط کوانتومی و روش های ساخت و کاربرد ؛ مهندس محمدرضا فروغی ( نویسنده)
10-� سایت ویکی پدیا WWW.WIKIPEDIA.COM
WWW.KOPA.MIHANBLOG.COM-11
12-H.Fischer,. polymer anocomposites fundamental research to specific applications”. Mater. Sci. Eng:C, 23 (2002) 763.
13-E.T.hostenson,C.Li,T. W. Chou,  nanocomposites in context”, Composite Sci. Tech. 65 (2005) 491.
14-Bala zsi, Z. Ko nya, F. We ber, L. P. Biro  and P. Arato ,  preparation and characterization of carbon nanotube reinfarced silicon nitride composites”, Mater. Sci. Eng:C, 23 (2003) 1133.
15- فتح الله کریم زاده، احسان قاسمعلی، سامان سالمی زاده، "نانومواد؛ خواص، تولید و کاربرد"، جهاد دانشگاهی واحد صنعتی اصفهان � � �