جایگزینی پول الکترونیکی و تاثیر آن بر میزان هزینه های چاپ اسکناس

جایگزینی پول الکترونیکی و تاثیر آن بر میزان هزینه های چاپ اسکناس

 

 

 


مقدمه: زمان شروع پرداخت الکترونیکی را می توان سال ۱۹۱۸ دانست، یعنی هنگامی که بانک‌های فدرال رزرو آمریکا به انتقال وجوه از طریق تلگراف می‌پرداختند. پرداخت الکترونیکی اشکال گوناگونی دارد. امروزه این مسئله پذیرفته شده‌است که بانکداری الکترونیکی می تواند به دو جریان مجزا تقسیم شود : یکی عبارت است از محصولات پول الکترونیکی، به ویژه در شکل محصولاتی که ارزش را ذخیره می کنند و دیگری عبارت است از تحویل یا دسترسی الکترونیکی به محصولات.(1) سابقه فعالیت‌های بانکداری الکترونیک در ایران به 37 سال پیش بر می گردد. در آن موقع بانکی به نام بانک تهران با در اختیار گرفتن بین 7 تا 10 دستگاه خودپرداز در شعبه‌های خود نخستین تجربه پرداخت اتوماتیک پول را تنها در همان شعبه نصب شده برعهده داشتند.(2)
در حال حاضر چهار شبکه عمده Visa, Mastercard , AmericanExpress , Dinnersclub اکثرا گردش مالی پول الکترونیکی را در جهان به عهده دارند .
این شبکه ها به صورت اعتباری در حال سرویس دهی به کاربران خود هستند و در‌مبادلات  بین المللی خدمات صرافی را به صورت اتوماتیک و بر اساس نرخ مشخصی که در رسانه های رسمی هر روزه اعلام می شود عمل می کنند و همچنین موانع تبدیل پول را در هنگام خرید کالا یا خدمات بر روی اینترنت به سادگی مرتفع کرده اند . ً چنان‌چه موسسه ای در نظر داشته باشد کالا یا خد  ماتی را در سطح بین المللی عرضه و در آمدی را کسب کند موسسات اعتباری اشاره شده با دریافت کارمزد تقریبی ۳ الی ۴ درصد نسبت به گردآوری مبالغ واریزی مشتریان اقدام و در زمان‌های مشخص به حساب فروشنده واریزخواهد کرد.
موضوعی که توجه آحاد اقتصادی یک جامعه را به استفاده از پول الکترونیک جلب می نماید، پایین بودن زمان و هزینه ارائه خدمات پولی از طریق این فن آوری است. سرعت انجام      مبادلات ،عدم نیاز به مراجعه مستقیم افراد به بانک ها برای انجام امور بانکی، کاهش هزینه های نیروی انسانی در بانک های تجاری و... از عواملی هستند که بخش خصوصی را به     بهره گیری از پول الکترونیک وا می دارد. کاهش هزینه های چاپ، نگهداری و نشر اسکناس، هزینه های امنیتی و... نیز محرک دولت ها و بانک های مرکزی برای سیاستگذاری در جهت استفاده  عمومی از پول الکترونیک هستند.(3)

پول
پول در زندگی اقتصادی بشر از چنان اهمیتی برخوردار است که برخی از آن به عنوان یکی از مهم‌ترین اختراعات بشر یاد کرده و تاریخ اقتصادی را با توجه به اهمیت نقش پول به سه دوره تقسیم می‌کنند:
1 - اقتصاد پایاپای
2 -دوره اقتصادی پولی
3- اقتصاد اعتباری
با توجه به پیشرفت روزافزون فناوری اطلاعات و ارتباطات و گسترش استفاده از پول الکترونیکی از اواسط دهه 1990، شاید بتوان دوره کنونی را نیز دوره اقتصاد اینترنتی نامید.گسترش فزاینده استفاده از پول الکترونیکی، پیامدهای تجاری، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی قابل ملاحظه‌ای به همراه دارد.از نظر اقتصادی مهم‌ترین آثار گسترش استفاده از پول الکترونیکی بر روی عرضه پول، سیاست‌های پولی و بانک مرکزی ایجاد می‌شود. آثار گسترش کاربرد پول الکترونیکی بر سیاست‌های پولی از آن جهت که می‌تواند کارآیی یکی از ابزارهای سیاست‌گذاری کلان اقتصادی دولت برای دستیابی به اهداف اقتصادی خود، به خصوص تثبیت سطح عمومی قیمت‌ها را کاهش دهد، بسیار حائز اهمیت است.(4)

پول الکترونیکی
امروزه این مسئله پذیرفته شده‌است که بانکداری الکترونیکی می تواند به دو جریان مجزا تقسیم شود : یکی عبارت است از محصولات پول الکترونیکی، به ویژه در شکل محصولاتی که ارزش را ذخیره می کنند و دیگری عبارت است از تحویل یا دسترسی الکترونیکی به محصولات.این‌ها محصولاتی هستند که به مصرف کننده این امکان را می دهند تا از وسایل ارتباطی الکترونیکی استفاده کرده و به این ترتیب به خدمات پرداخت قراردادی دسترسی داشته باشند. به عنوان مثال: استفاده از یک کامپیوتر شخصی و یا شبکه‌ی کامپیوتری (نظیر اینترنت) برای پرداخت کارت الکترونیکی یا ارسال دستوری برای انتقال وجوه بین حساب‌های بانکی.
از آنجایی‌که پول الکترونیکی همچنان در مراحل اولیه‌ی پیشرفت است، هنوز تعریف واحدی از پول الکترونیکی وجود ندارد و اشخاص مختلفی پول الکترونیکی را به روش‌های متفاوتی تعریف کرده و توضیح داده‌اند.جامعه‌ی اروپا در پیش نویس دستورالعمل خود، پول الکترونیکی را بدین‌گونه توصیف نموده است:
1. بر روی قطعه‌ای الکترونیکی همانند تراشه‌ی کارت و یا حافظه‌کامپیوتر به صورت الکترونیکی ذخیره شده .
2. به عنوان یک وسیله‌ی پرداخت برای تعهدات اشخاصی غیر از مؤسسه‌ی صادر کننده، پذیرفته شده‌است.
3. بدین منظور ایجاد شده‌است که به عنوان جانشین الکترونیکی برای سکه و اسکناس در دسترس و اختیار استفاده کنندگان قرار گیرد.
4. به منظور انتقال الکترونیکی وجوه و پرداخت‌های با مقدار محدود ایجاد شده‌است.
مشاور امور مصرف کنندگان آمریکا، پول الکترونیکی را به این عنوان توصیف نموده‌است : پولی است که به صورت الکترونیکی حرکت کرده و به گردش درمی آید و می تواند به صورت کارت هوشمند و یا کارت‌هایی که در آن‌ها ارزش ذخیره شده، یا کیف پول الکترونیکی ارایه شود. همچنین می تواند در پایانه‌ی فروش استفاده شده و یا بدون دخالت هیچ شخص دیگری و مستقیماً به صورت شخص به شخص مورد استفاده قرار گیرد و نیز می تواند از طریق خطوط تلفن به سوی بانک‌ها و یا دیگر ارائه دهندگان خدمات یا صادرکنندگان (پول الکترونیکی) به حرکت درآمده و یا خرج شود.(5)

ویژگی های پول الکترونیکی
پول الکترونیکی دارای ویژگی‌های اساسی است؛ که برخی از آنها عبارتند از:
1.  ذخیره ارزش پولی (ریالی): که بر روی قطعه و یا وسیله الکترونیکی و به‌صورت الکترونیکی ذخیره می‌شود. محصولات گوناگون نیز از لحاظ اجرای تکنیکی متفاوتند. در پول الکترونیکی مبتنی بر کارت، یک قطعه سخت¬افزاری کامپیوتری مخصوص، قابل حمل بوده و نوعا یک ریزپردازنده، در یک کارت پلاستیکی جای داده شده است،در حالی که در پول الکترونیکی مبتنی بر  نرم افزار،از یک نرم افزار تخصصی و مخصوص که بر روی کامپیوتر شخصی نصب شده،استفاده میشود.
2.  انتقال ارزش پولی: ارزش موجود در پول الکترونیکی به چند طریق و به‌صورت الکترونیکی منتقل می¬شود. برخی از انواع پول الکترونیکی، امکان انتقال موازی الکترونیکی را مستقیما از یک مصرف‌کننده به دیگری و بدون دخالت شخص ثالث (همانند صادرکننده پول الکترونیکی) فراهم می¬آورند. تنها پرداخت¬های مجاز و ممکن که بیشتر متداول و مرسوم است عبارتند از: پرداخت از مصرف‌کننده به تاجر و همچنین امکان بازخرید ارزش پول الکترونیکی برای تجار   
3.  ثبت انتقال: قابلیت انتقال، محدود به معاملاتی است که سابقه آنها ثبت و ضبط شده باشد. در اکثر روش¬ها و رویه¬های موجود، برخی از جزئیات معاملات بین تاجر و مصرف‌کننده در یک پایگاه داده مرکزی ثبت و ضبط می¬شود؛ که قابل نمایش و ارائه هستند. در مواردی که معاملات به‌طور مستقیم بین مصرف‌کنندگان امکان¬پذیر باشد، این اطلاعات بر روی دستگاه شخصی مصرف‌کننده ضبط می¬شود و تنها هنگامی می‌تواند از طریق دستگاه مرکزی نمایش داده شده و ارائه شود که مصرف‌کننده از طریق اپراتور (عامل طرح) پول الکترونیکی، قرارداد بسته باشد.
4.  تعداد شرکا: تعداد شرکا و طرفینی که به ‌نحو کارکردی و مؤثر در معاملات پول الکترونیکی دخیل و درگیر هستند، بسیار بیشتر از معاملات قراردادی است. عموما در معامله پول الکترونیکی، چهار دسته از افراد دخیل هستند: صادرکننده ارزش پول الکترونیکی، اپراتور شبکه، فروشنده سخت¬افزارها و نرم‌افزارهای خاص و ویژه، نقل و انتقال‌دهنده و تسویه‌کننده معاملات پول الکترونیکی.
صادرکننده پول الکترونیکی مهم‌ترین شخص در این میان است. در حالی‌که اپراتور شبکه و فروشنده، ارائه‌کنندگان خدمات فنی هستند و نهادهای انتقال‌دهنده و تسویه‌کننده پول الکترونیکی، بانک¬ها و یا شرکت¬هایی با ماهیت بانک هستند که خدماتی مشابه با خدمات دیگر ابزارهای پرداخت بدون پول نقد ارائه می¬دهند.
5.  وجود موانع فنی و اشتباهات انسانی: موانع فنّی و اشتباهات انسانی می¬تواند اجرای معاملات را مشکل و یا غیرممکن سازد؛ در حالی‌که در معاملات مبتنی بر کاغذ چنین مشکلی با این حجم وجود ندارد. مهم‌ترین ویژگی پول الکترونیکی امروز، فراملیتی یا بی‌مرز بودن آن است که نقش مهمی در اثرگذاری بر سایر متغیّرهای اقتصادی ایفا می¬کند.(6)                                    

انواع پول الکترونیکی
پول الکترونیکی را به شیوه‌های مختلف تقسیم‌بندی می‌نمایند, در یکی از تقسیم‌بندی‌ها پول الکترونیکی را به دو دسته تقسیم می‌نمایند:

پول الکترونیکی شناسایی شده
این نوع پول الکترونیکی حاوی اطلاعاتی دربارة هویت مالک آن می‌باشد که تا حدودی مانند کارتهای اعتباری است. این پولها دارای قابلیت ردگیری می‌باشند و هویت دارنده آن قابل شناسایی است. قابلیت استفاده این پول در دو روش پیوسته و ناپیوسته امکان‌پذیر است.

پول الکترونیکی غیرقابل شناسایی (بی‌نام و نشان)
این نوع پول دیجیتالی خصوصیت مخفی بودن هویت فرد دارنده‌اش, را در بردارد, و از این لحاظ درست مانند پول کاغذی سنتی عمل می‌کند. هنگامی که پول دیجیتالی از حسابی برداشت شد بدون باقی گذاشتن هیچ اثری می‌توان آن را خرج نمود و با توجه به این نکته که هنگام ایجاد کردن پول دیجیتالی از امضاهای نامشخص استفاده می‌شود امکان پی‌گیری آن برای هیچ بانکی وجود ندارد. هر کدام از پولهای الکترونیکی فوق‌الذکر به دو دسته پول الکترونیکی پیوسته و پول الکترونیکی ناپیوسته تقسیم می‌شود.(7)

اداره نشر اسکناس
طبق قانون پولی و بانکی کشور اولین هدف تشکیل بانک مرکزی، تأمین و انتشار اسکناس و مسکوک مورد نیاز جامعه است. لذا وظیفه اصلی اداره نشر اسکناس، مدیریت و انتشار اسکناس و مسکوک مورد نیاز شبکه بانکی و جامعه می باشد. در کنار آن، به دلیل وجود انحصار ضرب و توزیع سکه بهار آزادی که در دست بانک مرکزی است، وظیفه تهیه، پیش بینی میزان نیاز جامعه، توزیع و در نهایت، مدیریت و کنترل قیمت سکه در بازار بر عهده اداره نشر اسکناس است.(8)
اداره نشر اسکناس در سال 1390 با بیان اینکه هزینه چاپ هر اسکناس به طور متوسط  از ارزش ریالی خود اسکناس بیشتر است، تعداد اسکناس امحا شده در هر سال را متوسط  700میلیون برگ ذکر کرد که هزینه چاپ این تعداد اسکناس به علاوه 20درصد هزینه های جانبی برای امحا و جایگزینی اسکناس در هر سال معادل 100میلیارد تومان است که این هزینه از محل مالیات پرداختی مردم تامین می شود. افزون بر اینکه گرانی کاغذ اسکناس در اثر تحریم ها هزینه تولید و چاپ هر اسکناس را به طرز فزاینده ای افزایش داده است.
عمر اسکناس در ایران با وجود رعایت همه استانداردهای کیفیتی در تهیه آن حدود نصف عمر اسکناس در کشورهای صنعتی است و به دلیل پایین بودن فرهنگ استفاده از اسکناس در کشور و فرسوده شدن اسکناس ها زودتر از عمر مفیدشان، روزانه بر تعداد اسکناس های فرسوده افزوده می شود. متوسط عمر اسکناس در ایران، پنج سال است که با توجه به کیفیت اسکناس حداقل باید دو برابر مقدار فعلی یعنی 10 سال باشد. در حال حاضر سالانه 700میلیون قطعه اسکناس فرسوده از رده خارج می شود؛ اما نیمی از اسکناس های فرسوده در اختیار مردم قرار دارد.
استفاده از کارت های اعتباری در داد و ستدهای مالی و دقت بیشتر در حفظ و نگهداری اسکناس ها می تواندعمر اسکناس های در گردش کشور را افزایش دهد. استفاده از ابزارهای پولی (کارت بانک) و پول الکترونیکی همچنین موجب تسریع مبادلات اقتصادی شده و بر خلاف بانکداری سنتی که کل اسکناس ها به صورت حقوق ماهانه در ابتدای هر ماه کاری در اختیار حقوق بگیران قرار گرفته و مجبور بودند کل اسکناس ها را تا پایان ماه در جیب های خود حمل کنند، باعث جلوگیری از فرسایش بی مورد اسکناس و افزایش رسوب پول در بانک ها می شود. با استفاده و خرید از طریق کارت، ضرورتی به وجه نقد و حمل مقادیر زیاد اسکناس یا همراه داشتن چک مسافرتی نمی باشد که تمامی این اقدامات باعث حفظ این ثروت ملی می شود.(9)

نتیجه گیری
ابزار پرداخت الکترونیکی نقش مهمی در توسعه تجارت الکترونیکی دارد و خدمات و محصولات بانکداری الکترونیک، از جمله پول الکترونیکی، می تواند فرصت های مهم و جدیدی را برای بانک ها فراهم کند. بانکداری الکترونیکی و پول الکترونیکی، به بانک ها این امکان را می دهد که بازار خود را از نقش های سنتی سپرده گذاری و اعطای اعتبار فراتر برده و توسعه بخشند؛ مضاف بر این، بانکداری الکترونیکی و پول الکترونیکی می توانند هزینه های (عملیاتی) بانک ها را کاهش دهند. در مقیاسی وسیع‌تر، توسعه و پیشرفت مداوم بانکداری الکترونیک و پول الکترونیکی می تواند در کاهش هزینه های معاملات خرده فروشی هم در سطح ملی و هم در سطح بین المللی مشارکت و همکاری داشته باشد و این امر به‌نوبه خود و بالقوه می تواند به تولیدات بیشتر و رفاه اقتصادی منجر شود. بانکداری الکترونیک و پول الکترونیکی به مصرف‌کنندگان، قدرت انتخاب های بیشتری می دهد. مصرف‌کنندگان و تجار قادر هستند تا مؤثر بودن و تأثیرگذاری و بهره بردن از راحتی و آسایش بیشتر را افزایش دهند. البته توسعه بانکداری الکترونیک و پول الکترونیکی چالش های جدیدی را هم برای بانک های سنتی به‌وجود آورده است؛ چراکه معاملات پول الکترونیکی بسیار ارزان تر از سایر معاملات است و امروزه این مسئله می تواند به‌عنوان مزیتی رقابتی مطرح شود.


منابع و ماخذ

1.Crige D Manson Electronic Money its legal availble at
www.Electronic_money.co.uk/diss2


2."پیشینه بانکداری الکترونیکی ایران"نویسنده :کنگرلو .علیرضا. روزنامه دنیای اقتصاد 1387
3.تجارت الکترونیک "پول الکترونیکی و تاثیر آن بر بانکها" ماهنامه تخصصی عصر فناوری اطلاعات اسفند 87
4."پول الکترونیکی چیست"نویسنده: قاسمی زاده.حجت .روزنامه دنیای اقتصاد اردیبشت 87

5. www.wikipedia .com

6." پول و بانکداری نهادهای مای،پژوهشکده پولی و بانکی". نویسنده:علی حسن زاده و احمد مجتهد 1384
7." معاونت برنامه ریزی و امور اقتصادی،انتقال الکترونیکی وجوه و بانکداری الکترونیکی"،چاپ اول،تهران 1384
8. "جای پول الکترونیکی رایج در ایران خالی است" نویسنده :بهشتی .سید جمالدین . وبلاگ کتاب اول .دیماه 84
9."دادو ستد الکترونیکی و کاهش هزینه های چاپ "نویسنده : عواطفی نژاد .عاطفه.روزنامه دنیای اقتصاد شماره 1576 مرداد 87
10."تاثیر نظام بانکداری بر نظام بانکی ایران "نویسنده :پورمیرو.عباس. خرداد